Korekty wyniku finansowego o pozycje niepowodujące zmian stanu środków pieniężnych w metodzie pośredniej

5.1. Korekta wyniku finansowego o wartość amortyzacji

Powszechnie wiadomo, że główną różnicą pomiędzy zyskiem netto a przepływem pieniężnym są te kategorie kosztów, które nie generują wydatków. Spośród tych kosztów, najistotniejszym jest amortyzacja, którą można określić jako koszt stanowiący równowartość okresowego umorzenia niektórych elementów majątku trwałego, wynikający z ich zużycia fizycznego. Innymi słowy, jest to równowartość zużycia danego składnika aktywów, wynikającego z jego eksploatacji w danym okresie. Korekta ta jest oczywista i nie wymaga głębszego uzasadnienia - amortyzacja nie wiąże się z wydatkami gotówkowymi. W szerszym jednak zakresie, wielookresowym, można amortyzację pośrednio przypisać do przepływu pieniężnego.

Przykład powyższy obrazuje, że jednostka odzyskuje poniesione wcześniej nakłady na nabycie maszyny w postaci korekty wyniku finansowego netto o wartość amortyzacji. W większości przypadków, amortyzację poprzedzą bowiem nakłady finansowe na nabycie lub wytworzenie środka trwałego, zatem w długookresowej perspektywie możemy tę korektę analizować, jako zwrot wcześniej poniesionych wydatków inwestycyjnych. Prawidłowe odczytywanie danych o dokonywanych wydatkach na nabycie aktywów trwałych niesie za sobą również informację pozwalającą na prognozowanie. Weryfikując kierunki zmian w środkach trwałych jednostki oraz przepływy z działalności inwestycyjnej poniesione na środki trwałe, można prognozować jakie nadwyżki gotówkowe z tytułu amortyzacji jednostka uzyska w przyszłych okresach.

Należy również zwrócić uwagę na amortyzację tych składników majątku trwałego, których jednostka nie wykorzystuje na własne potrzeby, a uzyskuje z nich dochody w inny sposób - określanych w rachunkowości mianem inwestycji długoterminowych. W świetle art. 3 ust. 1 pkt 32 lit. b) i c) ustawy o rachunkowości, koszty i przychody związane z utrzymywaniem i zbyciem nieruchomości zaliczanych do inwestycji, należy ująć jako pozostałe koszty lub przychody operacyjne.

Zatem, jeśli jednostka przyjęła do wyceny niefinansowych inwestycji długoterminowych zasady stosowane dla środków trwałych (por. art. 28 ust. 1 pkt. 1a ww. ustawy), to również odpisy amortyzacyjne powinny być odnoszone w poczet pozostałych kosztów operacyjnych. Koszty te również wypływają na wynik finansowy netto, będą więc stanowić korektę w metodzie pośredniej - wykazywaną w pozycji amortyzacji.

Uwaga: Korektę z tytułu amortyzacji wykazuje się zawsze ze znakiem dodatnim, co oznacza, że przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych metodą pośrednią do wyniku finansowego dodać należy wartość amortyzacji.

5.2. Korekta zysków (strat) z tytułu różnic kursowych

W Polsce obowiązuje zasada swobody obrotu dewizowego. Oznacza to, że polskie jednostki mają prawo wyrażania i rozliczania w walucie obcej rozrachunków wynikających zarówno z transakcji przeprowadzonych z zagranicznymi, jak i krajowymi kontrahentami. W takim przypadku konieczne jest uwzględnienie ryzyka kursowego. Jednostka dokonująca transakcji musi wiedzieć, że przez zmiany kursów walutowych, kwota przepływu pieniężnego, którą kasowo otrzyma lub zapłaci może się różnić od kwoty przychodu lub kosztu z dnia dokonania transakcji ujętej w sprawozdaniu finansowym memoriałowo.

Konsekwencje przewalutowania walut obcych na walutę polską, ujęte w bilansie oraz rachunku zysków i strat, na potrzeby rachunku przepływów pieniężnych należy skorygować. Wyróżnić należy trzy przyczyny dokonywania takich korekt:

1) wyłączenie różnic kursowych z tytułu wyceny środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach walutowych i w kasie jednostki,

2) wyłączenie zrealizowanych różnic kursowych dotyczących działalności inwestycyjnej lub finansowej,

3) wyłączenie niezrealizowanych (naliczonych memoriałowo) różnic kursowych dotyczących działalności inwestycyjnej lub finansowej.

Pierwsza z wymienionych korekt dotyczy posiadanych przez jednostkę środków pieniężnych. Sposób prowadzenia gospodarki kasowej, w szczególności dotyczący przyjętej reguły wyceny rozchodu środków pieniężnych z rachunku walutowego i kasy walutowej, powinien być zapisany w polityce rachunkowości jednostki. Środki zgromadzone w kasie i na rachunkach, przelicza się na dzień bilansowy po średnim kursie NBP z tego dnia, a powstałe różnice stanowią przychód lub koszt finansowy w rachunku zysków i strat. Należy jednak zwrócić uwagę, że wskazana transakcja ma jedynie charakter memoriałowy - jest urealnieniem wartości posiadanych środków pieniężnych do rynkowych wartości walut, a nie powoduje przepływu środków pieniężnych, zatem jako pozycja niepieniężna powinna być wyeliminowana z wyniku finansowego jako jego korekta. Jednakże jej dokonanie spowodowałoby niezgodność stanu środków pieniężnych w bilansie i rachunku przepływów - aby tej sytuacji uniknąć należy korektę przedstawić ze znakiem przeciwnym w części E. "Bilansowa zmiana stanu środków pieniężnych", w pozycji "zmiana stanu środków pieniężnych z tytułu różnic kursowych".

Uwaga: Znak korekty będzie zależny od wpływu na wynik finansowy - różnice dodatnie, powodujące wzrost wyniku finansowego, będą korygowane ze znakiem minus, natomiast różnice ujemne będą korygowane ze znakiem plus.

Pozostałe dwie przyczyny dokonywania korekt można rozpatrywać łącznie. Po identyfikacji różnic kursowych wpływających na inne niż kasa i rachunek bankowy elementy sprawozdania finansowego należy je przeanalizować pod dwoma aspektami:

1) czy są to różnice zrealizowane (wynikające z dokonania kasowych transakcji), czy też różnice niezrealizowane (wynikające z memoriałowego przeszacowania wartości aktywów i pasywów na dzień bilansowy),

2) której sfery działalności w rachunku przepływów zidentyfikowane różnice dotyczą.

Pierwszy z analizowanych aspektów zadecyduje o tym jak ująć korektę z tytułu różnic kursowych w rachunku przepływów pieniężnych. Jeżeli bowiem będą to różnice zrealizowane, to po wyeliminowaniu z działalności operacyjnej powinny one znaleźć swoje miejsce w innej sferze działalności, ze względu na swoje powiązanie z kasowym przepływem pieniądza. Należy jednak zachować ostrożność przy ocenie, gdyż nie we wszystkich przypadkach realizacja różnicy kursowej wiąże się z przepływem gotówki.

Korekty dotyczące niezrealizowanych różnic kursowych - po wyeliminowaniu ich z działalności operacyjnej - nie znajdą już odzwierciedlenia w innej sferze działalności rachunku przepływów, ze względu na swój niepieniężny charakter.

Drugi z rozpatrywanych aspektów dotyczy tylko zrealizowanych różnic kursowych. Jak już bowiem wspomniano wyżej, po wyeliminowaniu korekty z działalności operacyjnej musi ona znaleźć swoje odzwierciedlenie w innej sferze działalności. Nie dotyczy to różnic kursowych dotyczących działalności operacyjnej - one bowiem są eliminowane w pozostałych korektach - zrealizowane znajdą odzwierciedlenie w zmianie stanu środków pieniężnych, a niezrealizowane będą przedmiotem korekty zmiany stanu należności i zobowiązań.

Do przeliczenia transakcji wyrażonych w walucie obcej na walutę polską - co do zasady, zastosowanie znajdzie średni kurs NBP z dnia poprzedzającego dzień operacji gospodarczej (art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o rachunkowości), natomiast ich wycena na dzień bilansowy odbywać się będzie, generalnie, po średnim kursie NBP z dnia bilansowego (art. 30 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy).

Uwaga: Podobnie jak to miało miejsce w przypadku korekty z tytułu wyceny bilansowej środków pieniężnych znak korekty jest związany z wpływem na wynik finansowy - różnice dodatnie, powodujące wzrost wyniku finansowego, będą korygowane ze znakiem minus, natomiast różnice ujemne będą korygowane ze znakiem plus.

5.3. Odsetki i udziały w zyskach (dywidendy)

Generalnie posiadanie aktywów finansowych, np. w postaci papierów wartościowych czy udzielonych pożyczek, pozwala jednostce na uzyskanie przychodów z tytułu odsetek - inny podmiot "płaci" w ten sposób za uzyskane od jednostki finansowanie. Wyjątkiem w tym zakresie jest posiadanie udziałów i akcji w innych jednostkach - wówczas, na mocy przepisów K.s.h., podmioty mogą uzyskać udziały w zysku tych jednostek, najczęściej wypłacane jako dywidendy. Te dwa źródła dochodów jednostki są związane z działalnością lokacyjną (inwestycyjną) rachunku przepływów pieniężnych - zatem powinny stanowić korektę w działalności operacyjnej, gdzie wykaże się je ze znakiem minus.

Ceną za pozyskanie źródeł obcych są najczęściej odsetki, które ze względu na swoje powiązanie z działalnością finansową wymagają korekty w działalności operacyjnej rachunku przepływów pieniężnych. Dokonać jej należy przez dodanie tej wartości do wyniku netto i odjęcie tej kwoty w działalności finansowej. Co istotne nie koryguje się wyniku finansowego o wypłacane innym jednostkom dywidendy i udziały w zysku. Wypłacane są one bowiem z zysku netto, a zatem nie są elementem składowym wyniku finansowego.

W przypadku korekty odsetek i udziału w zysku (dywidend) ważne jest stwierdzenie czy te odsetki lub dywidendy (udziały w zyskach) zostały już uzyskane/zapłacone, czy pozostają jedynie naliczone i wymagalne. Jest to o tyle istotne, że dla odsetek naliczonych i nieuzyskanych dywidend (udziałów w zyskach), po dokonaniu korekty w działalności operacyjnej (odpowiednio na plus lub na minus) nie wykazuje się już ich w pozostałych sferach działalności. Wynika to z braku ich pieniężnego przepływu.

Nadmienić należy, że odsetki mogą stanowić również karę za brak zapłaty w terminie należności i zobowiązań - wnikać to może zarówno z ustaleń umownych pomiędzy stronami, jak i z art. 6 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1790 ze zm.). Często na dzień bilansowy na saldach należności lub zobowiązań pozostają naliczone, lecz nieopłacone odsetki. Konieczne jest dokonanie korekty tych odsetek. Ze względu na ich stricte memoriałowy charakter - odsetki wyeliminowane nie podlegają już wykazaniu w innych pozycjach rachunku przepływów pieniężnych. Pewną pomocą dla ustalenia wartości odsetek podlegających korekcie mogą być przepisy podatkowe. W myśl bowiem art. 12 ust. 4 pkt 2 i art. 16 ust. 1 pkt 11 updop oraz art. 14 ust. 3 pkt 2 i art. 23 ust. 1 pkt 32 updof, naliczone, lecz niezapłacone czy nieotrzymane odsetki nie wpływają na podstawę opodatkowania. W tym miejscu wskazać należy, że przewidziane są dwa alternatywne sposoby eliminacji tych odsetek. Pierwszy z nich polega na eliminacji odsetek w pozycji A.II.3. "Odsetki i udziały w zyskach (dywidendy)" - wówczas wykazuje się je per saldo, wyłączając ze znakiem ujemnym odsetki zaksięgowane jako należności i dodatnim odsetki doliczone do zobowiązań. Innym rozwiązaniem jest korygowanie ich już w pozycjach zmiany stanu należności (poz. A.II.7) czy zobowiązań (poz. A.II.8), bowiem niezapłacone odsetki zwiększają saldo tych pozycji bilansowych. Wybór tego rozwiązania powoduje, że nie wykazuje się ich po raz drugi w korekcie z tytułu odsetek i dywidend (tj. poz. A.II.3).

5.4. Zysk (strata) z działalności inwestycyjnej

Korekta dotycząca działalności inwestycyjnej, obejmuje swoim zakresem nabywanie lub zbywanie rzeczowych aktywów trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, długoterminowych inwestycji (w tym w nieruchomości i prawa), krótkoterminowych aktywów finansowych (z wyjątkiem środków pieniężnych i ich ekwiwalentów) oraz wszystkie związane z tym pieniężne koszty i korzyści, z wyjątkiem tych, dotyczących podatku dochodowego. Są to zatem operacje, które znajdują swoje odzwierciedlenie w bilansowych pozycjach aktywów trwałych i krótkoterminowych inwestycji finansowych (innych niż środki pieniężne i aktywa finansowe, których termin płatności lub wymagalności nie jest dłuższy niż 3 miesiące). Pomimo że korekta w pozycji A.II.4. "Zysk (strata) z działalności inwestycyjnej" obejmuje swoim zakresem tę samą sferę działalności co sekcja B rachunku przepływów pieniężnych "Przepływy środków pieniężnych z działalności inwestycyjnej", nie można w sposób prosty przełożyć kwot tej korekty do części B rachunku przepływów. Wynika to z faktu, że korekta ta obejmuje jedynie operacje, które mają wpływ na wynik finansowy jednostki.

W praktyce podczas rozliczenia inwentaryzacji często stwierdza się powstanie nadwyżek czy niedoborów inwentaryzacyjnych. Nadwyżki dotyczące aktywów z działalności inwestycyjnej, co do zasady odnoszone są na dobro pozostałych przychodów operacyjnych. Natomiast niedobory w zależności od faktu, czy są zawinione czy niezawinione mogą obciążać odpowiednio rozrachunki lub koszty jednostki. Korektą w pozycji A.II.4. "Zysk (strata) z działalności inwestycyjnej" przepływów działalności operacyjnej objęte są jedynie niedobory niezawinione, gdyż tylko one stanowią koszt jednostki.

Nadwyżki inwentaryzacje, z uwagi na fakt, że stanowią dla jednostki przychód, są wykazane w pozycji A.II.4 ze znakiem minus, a ujawnione niedobory, będące kosztem jednostki, powinny być ujawnione w pozycji A.II.4 ze znakiem plus.

Aktualizacje wartości aktywów mogą wynikać z dwóch przesłanek. Po pierwsze ze sposobu wyceny - dotyczy to przeszacowania i korekty bilansowej wartości aktywów finansowych. Na wartości wynikające z tej korekty trzeba zwrócić szczególną uwagę, a wynika to z faktu, że w zależności od przyjętych rozwiązań w wycenie skutki ich ujęcia są różne. Mogą być bowiem odnoszone na przychody i koszty finansowe, ale również poza wynik finansowy, np. na kapitał z aktualizacji wyceny. Druga z przesłanek dotyczy korekty wartości aktywów, wynikającej z zachowania zasady ostrożności, w przypadku gdy jednostka spodziewa się nie odzyskać z nich pierwotnie ocenionych korzyści ekonomicznych. Po dokonaniu testu na utratę wartości aktywów jednostka może dokonać przeszacowania wartości aktywów do wartości możliwej do odzyskania. Przeszacowania, które są odnoszone na wynik finansowy, wymagają dokonania korekty w pozycji A.II.4 rachunku przepływów pieniężnych, a przyjmą one znak odwrotny niż ten, z którym operacja wykazana jest w rachunku zysków i strat.

Korekty związane z aktualizacją wyceny aktywów finansowych (o ile jej skutki odnoszone są na wynik finansowy) mogą być wykazywane w pozycji A.II.10. "Inne korekty".

Kolejną grupą operacji związanych z omawianą korektą jest rozchód składników majątku trwałego poprzez ich sprzedaż, likwidację, bądź nieodpłatne przekazanie. Dwie ostatnie operacje z założenia nie przynoszą jednostce korzyści finansowych, zatem wartość netto przekazanych składników zawsze będzie kosztem i wykazywana zostanie ze znakiem plus. Problematyczna może być kwestia sprzedaży tych składników majątku, gdyż oprócz rozpoznania czy jednostka uzyskała z tej transakcji zysk czy stratę, sprzedaż może również generować przepływy pieniężne. W takim przypadku konieczne będzie dodatkowe wykazanie otrzymanych kwot w przepływach pieniężnych z działalności inwestycyjnej.

Ostatnia z przesłanek korekty związana jest ze zdarzeniami losowymi, tzn. zdarzeniami, których wynik jest niezależny od starań jednostki. W tym przypadku możemy mieć do czynienia z operacjami, których skutki jednostka mogła przewidzieć, gdyż związane są z ryzykiem operacyjnym prowadzonej działalności, z drugiej zaś strony - ze zdarzeniami, których jednostka przewidzieć nie mogła.

5.5. Zmiana stanu rezerw

Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z ryzykiem i niepewnością, co niekiedy nie pozwala na jednoznaczne wskazanie okresu czy wartości aktywów koniecznych do wykorzystania przy regulowaniu długów. Prawo bilansowe wskazuje w takim wypadku na tworzenie rezerw, przez które rozumie się zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne. Ujęcie w księgach rachunkowych zdarzenia, dla którego konieczne jest utworzenie rezerwy, zwykle wiąże się z jednoczesnym ujęciem kosztu. Kluczowa w tym przypadku jest możliwość wiarygodnego oszacowania wartości przyszłego zobowiązania. Koszt ten jednak nie generuje przepływu pieniężnego - zatem wartość rezerw nowo utworzonych należy wykazać w rachunku przepływów pieniężnych ze znakiem plus. Z drugiej strony, w przypadku gdy jednostka staje się pewna kwoty i terminu zobowiązania, bądź stwierdza, że kwota rezerwy jest nadmierna lub zobowiązanie nie powstanie, rozwiązuje ona rezerwę co również nie wiąże się z przepływem pieniężnym - kwoty te należy zatem wykazać w rachunku przepływów pieniężnych ze znakiem minus.

Rezerwy są zatem elementem sprawozdania finansowego, które nie jest bezpośrednio powiązane z przepływem pieniężnym. Jednakże nie można całej wartości bilansowej zmiany stanu rezerw ująć bez weryfikacji w rachunku przepływów, gdyż nie wszystkie rezerwy w rachunkowości są odnoszone w koszty. Występują przypadki, gdy rezerwa tworzona jest na wartość zobowiązania, które będzie konieczne do spłaty w związku z aktualizacją wartości odniesioną, pozawynikowo, na kapitał własny. Może więc dojść do sytuacji, w których zmiana stanu rezerw wykazana w bilansie oraz rachunku przepływów będzie różna, np. w przypadku zmiany stanu rezerw na odroczony podatek dochodowy dotyczących operacji rozliczanych z kapitałem własnym.

Nadmienić należy, że wszystkie przypadki zmiany stanu rezerw nieuwzględnionych w rachunku przepływów pieniężnych są konieczne do wyjaśnienia w dziale 4 dodatkowych informacji i objaśnień do sprawozdania finansowego.

Uwaga: W pozycji A.II.5. "Zmiana stanu rezerw" rachunku przepływów pieniężnych sporządzanym metodą pośrednią ujmuje się zmianę stanu rezerw na zobowiązania, wykazanych w pozycji B.I pasywów bilansu (według załącznika na 1 do ustawy o rachunkowości), tzn. rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego (tworzonych na podstawie art. 37 ww. ustawy), rezerw na świadczenia emerytalne i podobne (tworzonych na podstawie art. 39 ust. 2 pkt 2 ww. ustawy) oraz pozostałych rezerw na zobowiązania (tworzonych na podstawie art. 35d ww. ustawy oraz art. 39 ust. 2 pkt 2 ww. ustawy). Zwiększenie stanu rezerw wykazuje się ze znakiem plus, a ich zmniejszenie ze znakiem minus.

Problematyka zmiany stanu rezerw nie zamyka się tylko w pojęciu rezerw. Jest tak dlatego, że pozycja ta swoim zakresem obejmuje bilansową zmianę stanu pozycji rezerw, w której wykazuje się również część rozliczeń międzyokresowych biernych. Zatem, aby prawidłowo wykazać wartość zmian, należy rozpatrywać zmianę stanu rezerw równocześnie ze zmianą stanu rozliczeń międzyokresowych.

5.6. Zmiana stanu rozliczeń międzyokresowych

Istnienie rozliczeń międzyokresowych w sprawozdaniu finansowym wynika z zastosowania zasady współmierności przychodów i kosztów. Jest ona przywołana w art. 6 ust. 2 ustawy o rachunkowości. W myśl tej zasady koszty i przychody powinny być przypisane do okresu, którego faktycznie dotyczą, co prowadzi do ujęcia w księgach rachunkowych rozliczeń międzyokresowych kosztów - czynnych lub biernych oraz rozliczeń międzyokresowych przychodów.

W aktywach bilansu (w pozycji A.V i B.IV, według załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości) przedstawia się czynne rozliczenia międzyokresowe kosztów. Występują one, gdy jednostka "aktywuje" koszty przyszłych okresów sprawozdawczych. Oznacza to, że na pozycję tę składają się operacje dotyczące zdarzeń gospodarczych, które już wystąpiły, ale jednostka uzna je za koszty dopiero w kolejnych okresach. W praktyce najczęściej występują w przypadkach umów świadczonych w sposób ciągły, które opłacone są przed faktycznym otrzymaniem towaru lub wykonaniem usługi, np. koszty ubezpieczenia, prenumeraty. Fakt wystąpienia przepływu pieniężnego bez ujęcia go w wyniku finansowym, wymaga dokonania korekty.

Należy również pamiętać, że gdy zgodnie z umową wartość otrzymanych finansowych składników aktywów jest niższa od zobowiązania zapłaty za nie, w tym również z tytułu emitowanych przez jednostkę papierów wartościowych, to różnica stanowi czynne rozliczenie międzyokresowe kosztów, które odpisuje się w koszty finansowe w równych ratach, w ciągu okresu, na jaki zaciągnięto zobowiązanie. Jednostki pozyskując obce źródła finansowania ponoszą różne koszty z nimi związane (np. odsetki, prowizje, dyskonto). Niektóre z tych kosztów stanowią potrącenie wartości zobowiązania i są jednorazowo pobierane w momencie wpływu środków. Jednak zgodnie z zasadą współmierności koszty te powinny być przypisane do okresu rozliczania źródła finansowania, z wyjątkiem sytuacji, w których kwoty te w istotny sposób nie wpływają na wynik finansowy okresu. W przypadku gdy z pozyskanych środków finansowany jest konkretny cel, dyskusyjną kwestią jest gdzie zaliczyć dane koszty - czy kierować się celem wydatkowania, czy źródłem ich pochodzenia? Pewną sugestię przynosi opis działalności finansowej w KSR nr 1, gdzie wskazuje się, że bez względu na przeznaczenie obcego źródła finansowania, jego spłaty należy traktować jako wydatki z działalności finansowej. Przyjmując zatem, że wspominane koszty finansowe są formą opłaty za dodatkowe źródło finansowania - powinny być wykazywane w działalności finansowej, co niekiedy wymaga korekty eliminacyjnej w pozycji zmiany stanu rozliczeń międzyokresowych.

Uwaga: Czynne rozliczenia międzyokresowe odnoszą się do aktywowania kosztów. Podlegają one korekcie, przyjmując znak odwrotny do kierunku ich zmian - ich wzrost wykazuje się ze znakiem minus, a zmniejszenie stanu ze znakiem plus. Nie wykazuje się w pozycji A.II.9 rachunku przepływów pieniężnych rozliczeń czynnych z tytułu odroczonego podatku dochodowego odnoszonego bezpośrednio na kapitał (fundusz) własny.

Znacznie więcej problemów wiąże się z ujęciem w rachunku przepływów pieniężnych biernych rozliczeń międzyokresowych. Przede wszystkim w pozycji bilansowej ich dotyczącej (pozycja B.IV pasywów bilansu według załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości) przedstawia się zarówno bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów, jak i rozliczenia międzyokresowe przychodów.

Rozliczenia międzyokresowe przychodów dotyczą zdarzeń ekonomicznych, które już się wydarzyły, a jednostka spodziewa się uzyskać z tego tytułu określone korzyści w późniejszym okresie. Korekty wymagają jednak tylko te operacje, które związane są z przepływem pieniężnym.

Uwaga: Wzrost stanu rozliczeń międzyokresowych przychodów wykazuje się ze znakiem plus, natomiast ich zmniejszenie ze znakiem minus. Nie wykazuje się w pozycji A.II.9 rachunku przepływów pieniężnych zmian stanu rozliczeń ujętych drugostronnie na kontach aktywów lub zobowiązań, a w szczególności: zmiany stanu ujemnej wartości firmy w roku jej powstania, wartości darowizn niepieniężnych otrzymanych w postaci składników aktywów trwałych, a także dotacji - w roku ich otrzymania.

Drugą grupą zdarzeń ujętą w bilansowej pozycji biernych rozliczeń międzyokresowych są pozycje związane z rozliczeniem w czasie kosztów. Prawo bilansowe przytacza określone zdarzenia gospodarcze powodujące ich powstanie (por. art. 39 ust. 2 ustawy o rachunkowości). Można w ten sposób wyróżnić dwie grupy zdarzeń:

• świadczenia wykonane na rzecz jednostki przez kontrahentów jednostki, oraz
• przyszłe świadczenia związane z bieżącą działalnością na rzecz pracowników lub nieznanych osób.

Pierwsza grupa dotyczy otrzymanych od kontrahentów świadczeń w postaci towarów i usług, dla których jednostka nie posiada jeszcze dokumentu na potwierdzenie ich wykonania czy wartości. Można do niej zaliczyć koszty wykonania jeszcze niezakończonych umów o usługi czy zobowiązania wynikające z przyjętych przez jednostkę niefakturowanych dostaw i usług. Operacje z tej grupy, stanowią zazwyczaj saldo konta 30 "Rozliczenie zakupu" i są wykazywane w bilansie w aktywach, bądź w pasywach jako zobowiązania z tytułu dostaw i usług. Nie podlegają zatem korekcie w pozycji zmiany stanu rozliczeń międzyokresowych. Są natomiast przedstawiane w innych pozycjach korekt, w zależności od pozycji bilansu, w której są wykazywane.

Druga zaś grupa wykazuje pewną zbieżność, z omawianymi wcześniej rezerwami. Należy zauważyć, że postanowienia KSR nr 6 "Rezerwy, bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów, zobowiązania warunkowe" dzielą rezerwy na rezerwy klasyczne i tworzone w postaci biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów. Kryterium ich podziału przebiega względem zdarzeń gospodarczych, których dotyczą. Rezerwy w postaci biernych rozliczeń międzyokresowych tworzone są na zdarzenia powiązane w sposób bezpośredni z działalnością operacyjną we wszystkich fazach - produkcyjnej, sprzedażowej, posprzedażowej, jak również na koszty zarządu. Pozostałe rezerwy, określone jako rezerwy klasyczne, obejmują swoim zakresem zdarzenia związane z innymi dziedzinami działalności niż podstawowa działalność operacyjna (zostały one opisane już powyżej).

Uwaga: Zarówno rezerwy klasyczne, jak i te w postaci biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów są ujmowane w pasywach bilansu w pozycji B.I. "Rezerwy na zobowiązania". Zatem rozliczenia międzyokresowe bierne będą korygowane łącznie z rezerwami klasycznymi w pozycji A.II.5. "Zmiana stanu rezerw". Przypominamy, iż zwiększenie stanu rezerw wykazuje się ze znakiem plus, a ich zmniejszenie ze znakiem minus.

Podobnie jak w przypadku rezerw klasycznych, kwota oszacowania powinna zostać zweryfikowana do wartości rzeczywistej. Gdy kwota oszacowanego rozliczenia biernego nie stanie się zobowiązaniem, powinna zostać odpisana w przychody, co również wymaga dokonania korekty w rachunku przepływów pieniężnych.

Nie oznacza to jednak, że wszystkie bierne rozliczenia międzyokresowe znajdą się w pozycji zmiany stanu rezerw. Rozwiązania szczegółowe przewidują bowiem szczególne przypadki wykazywania biernych rozliczeń międzyokresowych w bilansie. Można tu wymienić np. rozliczenia kontraktów długoterminowych. Zasady ich rozliczania opisane zostały w art. 34a-34d ustawy o rachunkowości, gdzie zaznacza się, że dotyczą kontraktów, których realizacja trwa dłużej niż 6 miesięcy i które charakteryzują się istotnym stopniem wykonania na dzień bilansowy. Kontrakty te najczęściej są rozliczane na dzień bilansowy proporcjonalnie do stopnia ich zaawansowania, co wymaga zapisów na kontach rozliczeń międzyokresowych zarówno po stronie aktywów, jak i pasywów. Wskazówka dotycząca sposobu ujęcia tych rozliczeń znajduje się w KSR nr 3 "Niezakończone usługi budowlane", gdzie dla długoterminowych umów budowlanych proponuje się wykazanie pozycji "rozliczenia międzyokresowe umów budowlanych" w części B.IV pasywów jednostki.

Zagadnienia rezerw i rozliczeń międzyokresowych są w rachunkowości kwestią problematyczną, a do najczęściej przywoływanych problemów zalicza się właściwe rozpoznanie zdarzeń składających się nań i prawidłowe oszacowanie ich wartości. Kwestie te mają bowiem wpływ na kwoty ujmowane w rachunku przepływów pieniężnych. Zaleca się zatem szczególną uwagę przy analizowaniu operacji będących podstawą ujęcia rozliczeń międzyokresowych i rezerw przy sporządzaniu sprawozdania z przepływów pieniężnych.

5.7. Korekty zmiany stanu należności i zobowiązań

Pojęcie należności nie zostało zdefiniowane w ustawie o rachunkowości. Powszechnie przyjmuje się jednak, że należności to powstałe wskutek przeszłych zdarzeń, przysługujące jednostce środki pieniężne lub inne aktywa o wiarygodnie określonej wartości, których otrzymanie w przyszłych okresach jest prawdopodobne. Jednostka w sposób świadomy odracza przepływ pieniężny związany z danym zdarzeniem gospodarczym, a niemalże zawsze takie transakcje mają wpływ na wynik finansowy. Powinny one zatem podlegać korekcie, której dokonuje się analizując wartości sprawozdawcze z bilansu otwarcia i bilansu zamknięcia. Różnica pomiędzy wartością na koniec okresu sprawozdawczego a wartością na początek okresu jest określana jako zmiana stanu pozycji bilansowej. Korekta zmiany stanu należności obejmuje swoim zakresem zarówno należności krótkoterminowe, jak i długoterminowe. Znak korekty zmiany stanu należności jest uzależniony od kierunku tej zmiany. Przyrost należności, związany ze wzrostem przychodów bez przypływu środków pieniężnych, będzie wykazywany ze znakiem minus. Natomiast spadek należności, najczęściej związany z ich spłatą bez ponownego ujmowania przychodów, korygowany będzie ze znakiem plus.

Zaznaczyć należy, że korekta zmiany stanu należności swoim zakresem obejmuje tylko operacje dotyczące sfery operacyjnej przepływów pieniężnych. Oznacza to, że z bilansowej zmiany stanu należności wyeliminować należy przepływy dotyczące sfery inwestycyjnej.

Warto zwrócić uwagę na problem ujęcia VAT w rachunku przepływów pieniężnych. Rozwiązaniem sugerowanym przez KSR nr 1 jest przypisanie operacji związanych z tym podatkiem do działalności operacyjnej. W metodzie pośredniej pomaga to osiągnąć neutralność tego podatku, bowiem bilansowa wartość należności i zobowiązań zawierająca VAT jest wzajemnie kompensowana. Wynika to z faktu, że VAT zawarty w wartości należności bądź zobowiązania w momencie zakupu jest drugostronnie ujęty jako VAT należny lub naliczony.

Powyższy przykład przedstawia transakcję w całości rozliczaną w sferze działalności operacyjnej. Jednak w przypadkach transakcji dotyczących pozostałych sfer działalności, które wymagają eliminacji należności z wartości zmiany stanu należności, należy pamiętać, że korekta eliminacyjna dotyczy jedynie wartości netto należności. Wykazanie VAT w innej sferze działalności, prowadziłoby do zaburzenia neutralności rozrachunków z tytułu VAT, co mogłoby prowadzić do zafałszowania wartości przepływów z działalności operacyjnej.

Rachunek przepływów pieniężnych zakłada, że zmiana stanu należności wynika z uregulowania należności w formie pieniężnej. W praktyce zdarza się, że należność zostanie zaspokojona w innej formie lub jednostka zrezygnuje z jej dochodzenia. Na te szczególne przypadki trzeba zwrócić uwagę przy analizie wartości korekty, gdyż w zależności od charakteru transakcji mogą być one wykazane lub eliminowane z korekt zmiany stanu należności.

Powyższy przykład wskazuje, że w praktyce nie wszystkie operacje wpływające na zmianę stanu należności będą wykazywane w rachunku przepływów pieniężnych. Głównie są to operacje niepieniężne, które dotyczą innych sfer działalności. Nadmienić należy, że powyższy przykład nie wyczerpuje wszystkich przypadków korekt bilansowej zmiany stanu należności. Jednostka, sporządzając rachunek przepływów pieniężnych, powinna zatem szczegółowo przeanalizować należności i sposób ich uregulowania, tak by wyeliminować potencjalne transakcje, które nie będą się składały na wartość korekty. Każdy przypadek eliminacji operacji, powodujący różnice pomiędzy bilansową zmianą stanu należności a wykazaną w rachunku przepływów, powinien być opisany w informacji dodatkowej.

W sytuacji gdy w bilansie jednej strony transakcji występują należności, druga strona tej transakcji wykazuje zobowiązanie. Zobowiązania posiadają w prawie bilansowym swoją definicję. W świetle art. 3 ust. 20 ustawy o rachunkowości, stanowią one wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki.

Znaczna część transakcji powodująca występowanie zobowiązań wpływa również na wynik finansowy. W takim przypadku, wiedząc że przez wystąpienie zobowiązania odroczony jest termin przepływu pieniężnego w stosunku do ujawnienia kosztu, należy dokonać korekty w rachunku przepływów pieniężnych. Analogicznie jak w przypadku należności zmiana stanu zobowiązań to różnica między wartością zobowiązań w bilansie zamknięcia i bilansie otwarcia. W przypadku zobowiązań znak korekty zgodny jest z kierunkiem zmiany stanu. Zwiększenie zobowiązań nie pociąga za sobą wypływu środkach, zatem korektę ujmuje się ze znakiem plus. Z drugiej strony zmniejszenie zobowiązań najczęściej wiąże się z koniecznością wydatkowania środków finansowych, więc korekta przyjmie znak minus.

Korekta zmiany stanu zobowiązań obejmuje swoim zakresem jedynie zobowiązania krótkoterminowe oraz fundusze specjalne (choć w zmianie stanu funduszy specjalnych nie ujmuje się m.in. zmiany stanu spowodowanej odpisem z zysku na zasilenie ZFŚS oraz na zadeklarowane, lecz niewypłacone nagrody z zysku), z pominięciem pożyczek i kredytów, a także krótkoterminowych dłużnych papierów wartościowych, zobowiązań wekslowych oraz innych zobowiązań finansowych wobec jednostek powiązanych i pozostałych. Wyłączenie pożyczek czy kredytów wydaje się oczywiste - ich zaciąganie wiąże się z finansowaniem działalności, zatem wszelkie operacje z nimi związane powinny być wykazywane w działalności finansowej. Jednak często zadawanym pytaniem jest: gdzie wykazać zmianę stanu zobowiązań długoterminowych? Otóż, dla zobowiązań istotny jest okres ich wymagalności, który dla zobowiązań długoterminowych obejmuje okres powyżej 12 miesięcy, a tego okresu sprawozdanie z przepływów pieniężnych nie obejmuje. Gdy zobowiązanie takie stanie się wymagalne w terminie 12 miesięcy (czyli stanie się zobowiązaniem krótkoterminowym) zostanie ujęte w pozycji zmiany stanu zobowiązań. Jeżeli natomiast jednostka zdecyduje się na spłatę zobowiązania, którego okres wymagalności przekracza rok, przed terminem, to fakt takiego przepływu powinien być wykazany w zmianie stanu zobowiązań krótkoterminowych.

Korekta zmiany stanu zobowiązań swoim zakresem obejmuje jedynie operacje związane z operacyjną sferą przepływów pieniężnych. Z wartości korekty należy zatem wyeliminować zobowiązania dotyczące pozostałych sfer działalności oraz operacji lub zdarzeń niepieniężnych. Najczęściej dotyczy to operacji związanych z: leasingiem finansowym, kredytami i pożyczkami, konwersją długów na kapitał, zobowiązaniami dotyczącymi inwestycyjnej sfery działalności jednostki, wyceną bilansową zobowiązań.

Analogicznie, jak to miało miejsce dla należności, również w korekcie zmiany stanu zobowiązań należy pamiętać o przypisaniu VAT do działalności operacyjnej.

Podobnie jak w przypadku należności - powyższe operacje nie wyczerpują wszystkich przypadków, w których zmianę stanu zobowiązań należy skorygować. Świadczą one o tym, że każde zobowiązanie i sposób jego uregulowania powinien być szczegółowo przeanalizowany pod kątem jego wpływu i ujęcia w rachunku przepływów pieniężnych. Ponadto pamiętać należy, że jeśli zachodzi różnica między zmianą stanu zobowiązań w rachunku przepływów pieniężnych oraz w bilansie, to przyczyny powstania różnic należy opisać w informacji dodatkowej do sprawozdania finansowego.

5.8. Zmiana stanu zapasów i inne korekty działalności operacyjnej

Prezentacja zapasów w bilansie oznacza, że jednostka na dzień bilansowy posiada pochodzące z zakupów materiały do przetworzenia lub gotowe do sprzedaży towary, bądź poniosła uzasadnione nakłady na wytworzenie we własnym zakresie produktów (zarówno produktów gotowych, jak i będących jeszcze w trakcie przerobu), ale powiązany z tymi zdarzeniami wydatek nie przerodził się jeszcze w koszt. Najczęściej koszt z tego tytułu ujęty będzie w momencie "opuszczenia", przez te składniki majątku, aktywów jednostki.

Odroczenie wykazania kosztu związanego z wykazaniem pozycji zapasów powoduje, że nawet przy gotówkowych płatnościach za te składniki majątku nie ma bezpośredniego związku pomiędzy wydatkiem i kosztem. Taka sytuacja, podczas sporządzania rachunku przepływów pieniężnych, powoduje konieczność korekty wyniku memoriałowego. Korekta ta opiera się na bilansowej zmianie wartości zapasów, gdyż to wartości wykazane w sprawozdaniu jednostki są powiązane z wydatkiem, który jeszcze nie stał się kosztem.

Zapasy można postrzegać jako "zamrożone" środki pieniężne, które nie stały się kosztem lecz, zgodnie z przewidywaniami jednostki, staną się nim w krótkim czasie. Na tej podstawie określić można znak korekty - wzrost zapasów wiąże się z brakiem kosztu przy jednoczesnym wydatkowaniu gotówki, co oznacza wypływ środków finansowych, które nie przerodziły się w koszt. Taką sytuację wykazuje się ze znakiem minus. Natomiast zmniejszenie stanu zapasów co do zasady, oznacza odniesienie ich w koszty bez dodatkowego przepływu pieniężnego co koryguje się ze znakiem plus.

Ze względu na to, że zapasy są elementem majątku obrotowego, a zatem podlegają wykorzystaniu w trakcie roku bilansowego, konieczne jest uważne przeanalizowanie zdarzeń gospodarczych składających się na obrót zapasami. Nie zawsze bowiem zmiana wartości zapasów wynika z ich nabycia, sprzedaży czy zużycia. W praktyce wyróżnić można szereg innych operacji wpływających na zmianę wartości zapasów. Zalicza się do nich zarówno operacje wpływające na wynik finansowy, jak np. odpis aktualizujący wartość czy nadwyżki i niedobory inwentaryzacyjne, jak i operacje niewpływające na koszty, np. przekwalifikowanie do środków trwałych czy przekazanie zapasów w zamian za zobowiązania.

W związku z pewnymi zdarzeniami o charakterze niepieniężnym, wpływającymi na pozycję zapasów, bilansowa zmiana stanu zapasów nie zawsze pokryje się z kwotą wykazywaną w rachunku przepływów pieniężnych. Konieczne jest bowiem wyeliminowanie operacji niepieniężnych dotyczących innych niż operacyjna sfer działalności. Stąd korekcie podlegają m.in. operacje otrzymania lub przekazania zapasów z tytułu wkładu niepieniężnego, jak również zdarzenia dotyczące przekwalifikowania zapasów na środki trwałe, czy środki trwałe w budowie lub z tych pozycji do zapasów.

Jeśli zachodzi różnica między zmianą stanu tej pozycji w rachunku przepływów pieniężnych oraz w bilansie, to przyczynę powstania różnicy wyjaśnia się w informacji dodatkowej sporządzonej według załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że również niektóre operacje o charakterze niepieniężnym mogą znaleźć swoje odzwierciedlenie w pozycji A.II.6. "Zmiana stanu zapasów". Dla przykładu, często podnoszoną kwestią są odpisy aktualizujące aktywa. Odpisy te nie mają charakteru pieniężnego, wynikają z zastosowania zasady ostrożności w celu wykazania aktywów w wartości możliwych do uzyskania korzyści ekonomicznych. Operacja ta koryguje zatem wycenę tych pozycji bilansowych i jednocześnie wpływa na wynik finansowy. Dotyczy ona jednak działalności operacyjnej, a to oznacza, że jej skutki są już eliminowane w samej zmianie stanu pozycji bilansowej. Naliczony odpis aktualizujący, zmniejsza bowiem bilansową wartość zapasów ale jednocześnie wpływa na spadek wyniku finansowego. Wykazanie odpisu w wartości korekty jest zatem równoznaczne z samoczynną eliminacją wypływu tego zdarzenia na przepływy pieniężne.

Podobna sytuacja wystąpi z innymi zdarzeniami o charakterze niepieniężnym, które w pełni znajdą swoje rozliczenie w działalności operacyjnej rachunku przepływów pieniężnych, jak np. przy regulowaniu zobowiązań handlowych zapasami czy przy ujawnieniu różnic inwentaryzacyjnych.

Korekty memoriałowego wyniku finansowego w celu doprowadzenia go do operacyjnych przepływów pieniężnych obejmują: niepieniężne zdarzenia związane z działalnością operacyjną, zdarzenia nieujęte w wyniku finansowym, które skutkowały przepływem środków pieniężnych oraz operacje o charakterze technicznym, związane z wyeliminowaniem z przepływów z działalności operacyjnej tych operacji, które należą do sfer działalności inwestycyjnej lub finansowej. Opisane wcześniej korekty dotyczące poszczególnych pozycji bilansu oraz rachunku zysków i strat, nie obejmują w pełni wszystkich przypadków w których dokonanie korekty jest konieczne. Wynika to z olbrzymiej dynamiki procesów gospodarczych, która wzmaga różnorodność transakcji występujących w praktyce gospodarczej. Zdarzenia gospodarcze, które wymagają korekty w obszarze działalności operacyjnej, a nie można przypisać ich do żadnej z pozostałych korekt, powinny zostać wykazane w innych korektach.

Pozycja ta ma charakter szczególny, cechujący się dużą uznaniowością, którą należy rozpatrywać w kontekście zarówno charakteru danej transakcji, specyfiki prowadzonej działalności gospodarczej, zapisów w polityce rachunkowości jednostki itp. Pomocny w ocenie zdarzeń mieszczących się w zakresie tej korekty jest KSR nr 1, gdzie przytoczone są przykładowe operacje, które można ująć w tej pozycji, w tym m.in.:

• umorzenie udzielonych lub zaciągniętych pożyczek, kredytów czy innych zobowiązań finansowych,
• dotacje odnoszone w pełni na wynik finansowy w roku otrzymania,
• aktualizacja wyceny aktywów finansowych, jeżeli jej skutki są odnoszone na wynik finansowy (chyba że jednostka wykazuje ją w pozycji A.II.4 rachunku przepływów).

Zdarzenia prezentowane w pozycji A.II.10 "Inne korekty" są raczej sytuacjami wyjątkowymi, jednak przy ocenie miejsca prezentacji korekty nie warto pomijać tej pozycji. Istotne jest przy tym, aby wszystkie transakcje, które zawierają się w tej pozycji były wyczerpująco opisane w notach do rachunku przepływów pieniężnych, tak by nie zaburzyć wiernego i rzetelnego obrazu jednostki, zaprezentowanego w sprawozdaniu finansowych.